Дэд Ерөнхийлөгч, Улсын Бага Хурал, Улсын Их хурлын дарга асан, академич Р.Гончигдоржтой ярилцлаа.

-Ардчилсан хэмээн тодотгодог 1992 оны Үндсэн хууль батлагдсаны 30 жилийн ой тохиож байна. Энэхүү эцэг хуулийг батлалцсан тухайн үеийн төрийн түшээдийн нэг бол та. Юуны өмнө танд баярын мэнд хүргэе.

-Баярлалаа. Ардчилсан Үндсэн хуулиа боловсруулж, хэлэлцэж, баталцгаасан Ардын Их Хурлын депутатууддаа, Улсын бага хурлын гишүүддээ, ард нийтээр хэлэлцүүлэхэд идэвхтэй оролцож санал бодлоо илэрхийлж байсан иргэддээ, Монгол Улсынхаа иргэн бүрт баяр хүргэе.

-Та бүхэн шинэ Үндсэн хуулийг батлахдаа ямар нэгэн эрх мэдэл, ашиг хонжоо бус нийт ард түмнийхээ шударга ёс, эрх тэгш байдал, ардчиллыг хангах ганцхан л зорилго өвөртөлж байсан байх тийм үү. Тиймдээ ч хугацаанаасаа өмнө бүрэн эрхээ шилжүүлсэн юм уу?

-Үндсэн хууль маань улс төрийн хүчнүүдийн зөвшилцөл, эвлэрлийн үр дүн, ард түмний хүсэл эрмэлзлийн илэрхийлэл, ардчилсан хувьсгалын ялалт баталгаа юм. Академич, депутат Р.Барсболд гуайн дурсаж бичсэнчлэн “Ардын Их Хурлын депутатуудын үнэнч байдал, шударга хандлага, улс төрийн хуйвалдаан болон аливаа намын муйхар үзэл суртлын дээгүүр эх оронч үзэл, ард түмний ашиг сонирхлыг дээдлэн баримтлагч байр суурь, шинэ үеийн амьсгаа үнэхээр ноёрхож байсан” нь олон зөрчил, ялгаа, бэрхшээлийг даван туулж Үндсэн хуулиа батлан гаргаж чадсаны “нууц” нь байсан юм. Үндсэн хуулийг хүчин төгөлдөр болгон мөрдөж эхлэх явдлыг удаан хугацаагаар алгуурлах нь эдийн засаг, улс төрийн төдийгүй ёс зүйн хувьд ч гэсэн зохисгүй хэрэг болно гэж үзсэн учраас таван жилийн бүрэн эрхтэй сонгогдсон Улсын Их Хурал, Улсын Бага Хурал нь өөрсдөө шийд гарган гурван жилийн бүрэн эрхээ дутуу орхин 1992 ондоо шинэ Үндсэн хуулийн дагуу Улсын Их Хурлын сонгууль явуулж Үндсэн хуульдаа бүрнээ шилжиж билээ. Үүргээ биелүүлчихлээ гэж сэтгэл ханан эрхээ гурван жилээр өөрсдөө “хасаж” чадсан нь тэр үеийн төрийн түшээд-депутатууд Улсын Бага Хурлын гишүүдийн өндөр ёс зүй байсан юм. Төрийн эрх мэдэл гэдэг бол “үүргээ биелүүлэхийн тулд олгогдсон эрх” гэсэн философи ийм л байлаа.

-1992 онд баталсан Үндсэн хуулиас хойш хэд хэдэн удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Үүний нэг нь “дордуулсан долоо” гэж цоллогддог 2000 оны өөрчлөлт. Тэр үед үнэхээр дордуулчихсан юм уу. Та хэрхэн дүгнэдэг вэ?

-1996-2000 онд сонгогдон ажилласан УИХ-ын үед Үндсэн хуулийн түвшинд бий болж байсан бэрхшээлүүдийг цаашид давтагдуулахгүйн тулд олонх, цөөнхийн 100 хувийн зөвшилцлөөр 1999 оны арванхоёрдугаар сарын 24-ний өдөр Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлттэй 2000 оны арванхоёрдугаар сарын 14-ний өдөр оруулсан нэмэлт өөрчлөлт нь хоёр өөр УИХ-аас баталсан ч үг үсгээрээ яг адилхан. Учир нь эхнийхийг нь Үндсэн хуулийн Цэцээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах Үндсэн хуулийн процессыг зөрчсөн гэж үзээд хүчингүй болгосон. Би тэгж боддоггүй.

Харин дараагийн УИХ процессыг нь Цэцийн хүссэнээр залруулан тэр нэмэлт, өөрчлөлтийг 2000 оны арванхоёрдугаар сарын 14-ний өдөр дахин баталж 2000 оны долдугаар сарын 15-наас дагаж мөрдсөн. Энэ хугацаанд өмнөх 1999 оны нэмэлт, өөрчлөлтийг дараагийн Их Хурлаас дагаж мөрдөнө гэсэнтэй тохирч байгаа юм. Тодруулж хэлбэл, нэмэлт, өөрчлөлтийн заалтууд Үндсэн хууль зөрчсөн тухай асуудал биш юм шүү. Ийм маргааныг Үндсэн хуулийн Цэц шийдэхгүй. Өнөөдөр ийм асуудал Цэц дээр яригдаж байгааг гайхаж байна. 50 гишүүнтэй олонх 25+1 гишүүнтэй цөөнхөөс хамаарч 51 хүргэж ирц бүрдэлгүй 30 хоног чуулганы хуралдаанаа хийж чаддаггүй, цөөнх Улсын Их Хурлын ганц дэд даргыг өөрөөсөө сонгуулна гээд долоо хоногоор гацаадаг, олонх Ерөнхий сайдаа УИХ-д оруулж ирж чадахгүй Ерөнхийлөгчөөр долоон удаа буцаалгаж зургаан сар үүрэг гүйцэтгэгч Ерөнхий сайдтай байж Ерөнхийлөгчийн зөвшөөрч болох хүмүүсээс дэвшүүлэхээс аргагүйд хүрдэг. Гишүүдээсээ Засгийн газрын гишүүн томилж нэг болохоор болдог, нөгөө болохоор бас болдоггүй. Энэ нь Цэцээс хамаараад байдаг. Гомдоллосон арав гаруй гишүүн нь цөөнхтэй нийлээд нууц санал хураалтыг ашиглан өөрийн Засгийн газраа огцруулаад байдаг гэх мэт бэрхшээл дундуур 1996-2000 оныг Улсын Их Хурал туулсан болохоор л долоон өөрчлөлт Үндсэн хуульдаа оруулсан. 2016-2020 оны УИХ дордуулсан долоог засах ёстой гэж популизм хийж Үндсэн хуулийг 2019 онд баталж, 2020 оны тавдугаар сард дагаж мөрдсөн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтдөө тэр долоог агуулгын хувьд өөрчилж чадаагүй. Зарим засвар бүлэг, зүйлийн байрлалыг солихоос хэтрээгүй. Энэ нь 2000 оны нэмэлт өөрчлөлт зайлшгүй хэрэгтэй юм байна гэдгийг зөвшөөрсөн хэрэг. Жишээ нь, нэг өөрчлөлт нь “Ерөнхий сайд дөрвөөс илүүгүй Засгийн газрын гишүүн УИХ-ын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно” гэж оруулсан өөрчлөлтдөө одоо “зовж” гар хөлөө хөдөлгөж байх шиг байна.

-2019 онд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар та ямар үнэлэлт, дүгнэлттэй байдгийг асууна даа гэж бодож байлаа?

-2019 оны арваннэгдүгээр сарын 11-ний өдөр баталж 2020 оны тавдугаар сарын 25-ны өдрөөс дагаж мөрдөнө гэж тодотгоё. Нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь ийм хоёр шаттайг Үндсэн хуулийн 69 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгт заасан байдаг. Тэгээд гурав дахь хэсэгт нь Улсын Их Хурлын ээлжит сонгууль, явуулахын өмнө зургаан сарын дотор Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж үл болно гэж заасан байдаг юм. Иймд энэ нэмэлт өөрчлөлт Үндсэн хуульд заасан процессыг зөрчсөн гэж үзэж Цэцэд хандсан ч Цэц маргаан үүсгэж хэлэлцээгүй. Ийм нэг сэтгэгдэлтэй байдаг юм.

Агуулгын талаар товч байр сууриа хэлье. Үндсэн хууль маань “товч” Үндсэн хуульд хамаарна. Иймд нэг түвшний асуудлууд нэг л түвшиндээ байх ёстой, эс тэгвэл Үндсэн хуулийн ба Үндсэн хуулийн биш гэсэн ялгаанд орж буруу агуулга илэрхийлэгдэнэ. Жишээлбэл, стратегийн биш ордын үр өгөөж ард түмэнд ногдохгүй байж болохоор юм шиг. Эсвэл Монгол Улсын төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл байх явдлыг үгүйсгэх, энэ талаар ард нийтийн санал асуулга явуулж болох юм шиг гэх мэт үр дагавар гарах нэмэлт өөрчлөлт орсон. Ингэж болмооргүй.

-Уг нь шүүхийн реформ хийхэд чухал ач холбогдолтой Үндсэн хууль гэдэг шүү дээ. Гэхдээ УИХ-ын сонгуулиас өмнө гэж яараад таны дээр хэлсэнчлэн ийм дулимаг өөрчлөлтүүд оруулчихав уу?

-Яарснаасаа юу, санаатай юу эсвэл тохиролцож чадаагүй юм уу, тодорхойгүй ойлгомжгүй байдалтай нэмэлт, өөрчлөлтүүд бий. Шүүхийн бие даасан байдал, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангахтай холбогдуулж оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт нь ач холбогдолтойг огт үгүйсгэхгүй. Гэхдээ Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүхийн сахилгын хорооны гишүүдийг хаанаас томилохыг бүрхэг орхисноор эдгээр Үндсэн хуулийн байгууллагуудаар дамжаад шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хөндөж болзошгүй нөхцөл үгүйсгэгдэхгүй. Энэ нь ч Шүүхийн тухай хуулийн үүнтэй холбоотой заалт, саяхан болсон томилгоогоор харагдлаа. УИХ-аас зарим гишүүдийг нь томилохоор хуульчилсан нь УИХ нь Үндсэн хуулиа зөрчсөн эрх мэдлийг хуулиар өөртөө олгосон гэж үзэж байгаа. Учир нь Үндсэн хуульд УИХ-ын томилгооны эрх мэдлийг 25 дугаар зүйлийн 1 дэх заалтын 6 дахь хэсгээр “Ерөнхий сайд хуульд зааснаар УИХ-д ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг бусад байгууллагын (одоогоор ийм УИХ-ын биш долоон байгууллага байдаг) бүрэлдэхүүнийг томилох, өөрчлөх огцруулах” гэж тодорхой заасан. Гэтэл дээрх хоёр байгууллага нь ажлаа шууд хариуцан тайлагнах байтугай бүр хараат бус байх байгууллагууд шүү дээ. Энэ талаар Цэцэд миний бие мэдээлэл 2021 оны аравдугаар сард гаргасан ч одоо болтол маргаан үүсгэх эсэх талаар эцсийн хариу өгөөгүй л байна. Өөр нэг нь “Ерөнхийлөгчөөр... иргэнийг зургаан жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа сонгоно” гэсэн өөрчлөлт болон нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж мөрдөхөд шилжих журмын тухай хуульд энэ өөрчлөлтөд хэрхэн шилжих талаар огт заалт оруулаагүй нь тун асуудалтай байгаа юм. Нэгдүгээрт, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх зургаан жил болсон, 2020 оны зургадугаар сарын 25-ны өдрөөс. Энэ нь тэр үеийн Ерөнхийлөгчид хамаарах уу, эс хамаарах уу? Зөвхөн нэг удаа сонгоно гэдэг нь дөрвөн жилээр (хоёр удаа ч дөрвөн жилээр) сонгогдсон хүнд хамаарах уу? тодорхойгүй. Тухайн үеийн Ерөнхийлөгчтэй тохиролцохдоо өөрөөр тайлбарласан уу? Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуульд бараг хамаагүй үг үсэг дутуу бичсэн тухай маргаан Цэцэд үүсгүүлээд Цэц түүнийг нь шийдэж нуугдмал байсан санаагаа Цэцээр гүйцэтгүүлсэн дээ. Яагаад анхнаасаа 30 дугаар зүйлдээ “...зургаан жилийн хугацаагаар сонгоно” гэж Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацааг заагаад хавсралт хуулиандаа “Энэ заалтыг 2021 оны сонгуулиар сонгогдох Ерөнхийлөгчөөс эхлэн дагаж мөрдөнө” гэж заагаад 31 дүгээр зүйлийн 7 дахь хэсгийн “зөвхөн нэг удаа улиран сонгогдож болно” гэснийг “Ерөнхийлөгчөөр зөвхөн нэг удаа сонгогдож болно” гэж их тодорхой хийж болоогүй юм бэ. Ямар ч хууль бичигчийн мэддэг зүйлчлэл биз дээ. Өөр ч юмнууд бий. Иймэрхүү л дүгнэлттэй байдаг даа. Үндсэн хуульдаа сэтгэлийн хөөрөл, атгаг зорилгоор гар хүрч болохгүй.

Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулиар би бас Цэцэд хандсан ч бас л маргаан үүсгэлгүй тагласан шүү.

-2019 оны нэмэлт, өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг бууруулж, Ерөнхий сайдынхыг нэмэгдүүлсэн. Хэдийгээр манай улс парламентын засаглалтай ч ер нь сүүлийн үед Засгийн газарт хүч төвлөрүүлэх нь ихдээд байна уу?

-Нэмэлт өөрчлөлтөөр Үндсэн хуулийн 33 дугаар зүйлийн 4дэх хэсэгт “Ерөнхийлөгчид тодорхой бүрэн эрхийг зөвхөн хуулиар олгож болно” гэж байсныг “...зөвхөн энэ зүйлд заасан хүрээнд хуулиар олгож болно гэж өөрчилсөн юм. Өмнө нь хуулиар Ерөнхийлөгчид хамаатай, хамаагүй олон бүрэн эрх олгочихсон гэх шүүмжлэл байсан. Энэ нь ч ортой юм. Гэтэл Ерөнхийлөгчид Үндсэн хуулийн бусад зүйлүүдэд (39.2, 51.2, 56.2) бүрэн эрх олгосон байдаг. Энэ зөрчил үү? Жишээлбэл, шүүхийн шүүгчдийн томилгоо, Улсын ерөнхий прокурор, түүний орлогч нарын томилгоог Ерөнхийлөгч эдгээр зүйлд заасны дагуу хийдэг. Энэ эрх мэдлийнх нь хүрээнд зайлшгүй байх эрх мэдлийг яах вэ? Өөр субьект хийх үү? Ерөнхийлөгч өөрөө татгалзлаа гээд болчих зүйл биш, үүргээс татгалзаж болдоггүй юм. Тэгээд л УИХ томилгоонуудтай холбоотой бүрэлдэхүүнийг авах уу? Үндсэн хуулийн төслөөсөө эхлээд байсаар ирсэн үзэл санаа нь шүүхийн бие даасан байдлын, шүүгчийн хараат бус байдлын баталгаа нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөл (одоо нэмээд Шүүхийн сахилгын хороо), Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байна гэсэнд оршдог. Ер нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх шүүх эрх мэдлийг салган хуваарилж харилцан хяналт тэнцвэржүүлэлтийг хангахад Ерөнхийлөгчийн чиг үүрэг байдаг үзэл санаа Үндсэн хууль бий шүү.

Засгийн газрын хувьд орсон нэмэлт, өөрчлөлтийг бүрэн дэмждэг. Ерөнхий сайдад эрх мэдлээсээ илүү үүрэг их ирсэн гэж боддог. УИХ-ын өмнө сайд нар нь биш, Ерөнхий сайд л үүрэг хүлээнэ. Сайдаасаа болж ирэх эрсдэл Ерөнхий сайдад л нэмэгдэнэ. Дашрамд хэлэхэд, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхэд хамаардаг Ерөнхий сайдыг томилох саналыг Ерөнхийлөгч УИХ-д оруулдаг үүрэгтэй заалтын Засгийн газрын бүлэгт аваачсан нь Үндсэн хуулийн бүлэг зүйлчлэлийг алдагдуулж байгааг хэлье. Ерөнхийлөгчид байдаг бүрэн эрхэд Ерөнхийлөгчийнхөө бүлэгт л байх ёстой.

-Гэхдээ л Засгийн газарт төвлөрсөн хүч “айхтар” байна шүү дээ?

-УИХ хуулиар Засгийн газарт хуулиар тогтоох ёстой хэмжээний эрхүүд олгож байгаа нь нэмэгдээд байх шиг санагддаг. Тухайлбал, ковидтой холбоотой зохицуулалтууд, түүний дотор төсвийн зарцуулалттай холбоотой. Энэ чинь Үндсэн хуулийн эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг зөрчиж байгаа асуудал л орно шүү дээ. “... журмыг Засгийн газар тогтооно” гэсэн заалттай хуулиуд л их гараад байвал журмаар биш хуулиар тогтоох асуудлуудаа ч Засгийн газарт алдана шүү дээ. УИХ-ын чадавхтай л холбоотой юм. Тэгээд сайд нар хүчтэй харагдаад, сайд нь Улсын Их Хурлын гишүүн байхаар бодогдоод л эхэлнэ. Тэгж ч байх шиг байна.

-Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад гурван жил болж байгаа ч дахин нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар эрх баригчид яриад байна. Үүнийг та юу гэж дүгнэж байна?

-Муугаар хэлбэл, “нохойд барьдаг мод” гэдэг шиг, сайнаар хэлбэл, “хүслийг хангагч шидэт саваа” гэдэг шиг Үндсэн хуулийн Цэц маань юу л болоод байна даа. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөрөө дутуу дулимаг хийсэн юмнуудыг нь хүслийнх нь дагуу биелүүлж өгдөг л болоод байна уу даа.

Би дээр хэлсэн, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөрөө “гоёж” 2020 оны сонгуульд орох гэж Үндсэн хууль зөрчин яарч цогцоор нь хийх нэмэлт өөрчлөлт, зохицлоор нь шилжүүлэх хавсралт хуулийг хийж амжаагүй. Өнгөрсөн хойно нь цэцэрхэж байгаа юм биш шүү. Ажлын хэсгийн хуульчидтай ч уулзсан, “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагуудаараа удаа дараа санал, шүүмжлэлээ хэлсэн. Бүр эцэст нь Цэцэд хүртэл хандаж засаж залруулах боломж гаргах юмсан гэж хичээсэн. Үндсэн хууль маань хүн бүрийн мэдэж сахиж явах нандин нь шүү дээ. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт тухайн УИХ оруулж болохгүй хоёр л заалт бий. Нэг нь дээр хэлсэн сонгуулийн өмнөх зургаан сар дотор, нөгөө нь хоёр удаа хэлэлцээд нийт гишүүний дөрөвний гурваас доошгүй санал авч эс чадвал тухайн УИХ дахин авч хэлэлцэхгүй гэж. “Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай” хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан зүйл заалтад найман жилийн дотор дахин нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болохгүй гэсэн заалттай юм. Үүнийгээ өөрчилж байж л асуудал яригдана л даа. Нөгөө талаас дандаа УИХ-ын дөрөвний гурваас олон суудалтай олонхтой УИХ-аас Үндсэн хуульд гар хүрэх нь улс төрийн ардчилсан соёл биш л дээ.

-Та давхар дээлтэй холбоотой заалтыг хэрхэн дүгнэдэг вэ?

-Саяны нэмэлт өөрчлөлтөөр Үндсэн хуулийн түвшинд Засгийн газрын гишүүнийг УИХ-ын гишүүнээс дээгүүр зиндаанд болгосон л доо. “...Засгийн газрын гишүүн нь Улсын Их Хурлын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно” гээд Үндсэн хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт заачихсан. “УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн Дорж” гэдэг байсан бол одоо “Засгийн газрын гишүүн, УИХ-ын гишүүн Дорж” гэх болчихож байгаа юм. Уг нь “...Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн нь УИХ-ын гишүүдээс байж болно” гэж томьёолох ёстой байсан болов уу.

-Өмнө нь давхар дээл шиг муу юм байхгүй байсан бол одоо давхар дээл шиг сайн юм байхгүй мэтээр л яриад байна шүү дээ?

-Тийм ээ. “Давхар дээл” муухай гэдгээр Засгийн газрыг ч огцруулах “зэвсэг” хийж байлаа шүү дээ. 2000 оны нэмэлт өөрчлөлтийн “дордуулсан долоо”-гийн нэг гол нь гээд л. Үүнийг засна гэсэндээ “ичээд” оруулсан өөрчлөлтдөө одоо өөрсдөө бүдрээд байх шиг. Тэгээд Цэцээрээ “янзлуулах” гээд л арга саам хайж байна.

Уг нь хүн амын тооноосоо хамаарсан олон улсын жишгээр УИХ нь 140 орчим гишүүнтэй, сонгуулийн хувь тэнцүүлсэн, эсвэл холимог системтэй, Ерөнхийлөгчөө УИХ-аасаа сонгодог, УИХ-ын гишүүн сайдууд нь УИХ-даа жин дардаггүй тоотой байхад болохоор санал явуулж байсан юм. Гишүүдээ аргадсан төсвийн зарцуулалтыг бодоход зардал нэмэгдэхгүй л гэж байгаа юм даа.

-Давхар дээлтэй холбоотойгоор Цэцийн хурал хойшлоод байгааг та юу гэж харж байна?

-Боломжгүй зүйлийг болгох гэж оролдох хэцүү л дээ. Гаргалгааг олох аргагүй. Хүчээр хийхэд үнэнд гүйцэгдэх болохоор биеэ хураасан амьтан шиг л байх шиг байна. 1999 оны нэмэлт өөрчлөлтийг хүчингүй болгосонтойгоо адилтгаад болгочихъё гэхэд миний дээр хэлснээр Үндсэн хуулийн процессын алдаа гэж үзээд хүчингүй болгох аргагүй. Бас тэр заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн гээд хүчингүй болговол үр дагавар нь Цэц Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулсан болно. Энэ нь Үндсэн хуулиа зөрчсөн үйлдэл болно. Ийм л хайчинд байгаа болохоор элдэв шалтгаар хойшлоод байна. Гарах гарц бий. Цэцийн процессын хуулийн дагуу нэг гишүүн нь уг асуудлаар маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагаа үүсгэснийг эсэргүүцсэн ажиллагаа үүсгэн, түүнийг нь авч хэлэлцээд тогтоолыг нь хүчингүй болгож асуудлыг дуусгах.

-Зарим улстөрчид тэр дундаа АН-ынхан сонгуулийн тогтолцоог Үндсэн хуулиар зохицуулах хэрэгтэй гэсэн байр суурийг илэрхийлдэг. Үндсэн хуульдаа пропорцианаль хувилбарыг оруулах ёстой гэдэг шүү дээ. Энэ талаарх таны бодол юу вэ. Заавал Үндсэн хуульдаа ингэж тусгах хэрэгтэй юү?

-Үндсэн хуулийн Цэц л энэ талаар нэг удаа болно, нөгөө удаад болохгүй гэсэн шийд гаргаад “хашраачихсан” юм л даа. 2012 оны сонгуулийг холимог системээр явуулахад Цэцэд маргаан үүссэн ч Цэц Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэж үзсэн ч 2016 оны сонгуулийн сар гаруйханы өмнөхөн Цэц холимог системийг Үндсэн хууль зөрчсөн гэж дүгнэлт гаргаж, тэр сонгууль хэцүүхэн л юм болсон л доо. Үр дүнд нь нэг нам давамгайлсан УИХ бүрдсэн. Харин саяны нэмэлт өөрчлөлтөөр сонгуулиас өмнөх нэг жилийн дотор сонгуулийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болохгүй тухай заалт орсон нь чухал зүйл болсон.

Сонгох эрхийн гурван зарчим байдаг. Нийтийн, чөлөөтэй, шууд гэж. Шууд сонгох эрх гэдэг нь ямар нэгэн завсрын шат, дамжлаггүй сонгогчдын өгсөн саналын үндсэн дээр сонгуулийн дүн шууд гарч байх зарчим юм. Ийм утгаараа холимог систем нь Үндсэн хууль дахь шууд сонгох эрхийг зөрчихгүй гэж үзэх үндэстэй гэж боддог. Ийм байдлаар авч үзээд Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааны хуулийн дагуу Цэцэд бүрэлдэхүүний олонх өмнө нь гаргасан Цэцийн шийдвэрийг дахин хянан үзэх санал гаргаж улмаар хүчингүй болгох нэг боломж, нөгөө нь Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулах. Ер нь тойргоо манаж, “усалж” байж сонгогддог байдлаас салахгүй бол Монголын улс төр цэвэр ариун байж чадахгүй нь ээ гэдэг дүгнэлт аль хэдийнэ бий болжээ. Ингэж салах арга нь сонгуулиа хувь тэнцүүлсэн хэлбэрээр явуулах л байна. Улсын Бага Хурал хувь тэнцүүлсэн сонгуулиар суудал хуваарилагдан байгуулагдаж байсан шүү. Байнгын ажиллагаатай анхны парламентынхаа сайн жишгийг эргүүлж авч ирэх цаг болсоон.

-Тантай ярилцаж байгаагийнх хэмээн олзуурхаж асуух асуулт, сэдэв их байна. Гэхдээ энэ удаагийнхаа ярилцлагыг ингээд өндөрлөе. Үндсэн хуулийг тойрсон ярих асуудал ч танд их байгаа байх. Тиймээс ярилцлагыг жаргааж та юу хэлэх вэ?

-Төрийн аливаа дарамт, даварсан үйлдлийн эсрэг иргэдийн гартаа барих ганц зэвсэг, хуулийн хамгаалалт нь Иргэн-төрийн хоорондын эрх тэгш нийгмийн гэрээний дээд хэлбэр, илэрхийлэл-Үндсэн хууль мөн гэсэн үг бий. Иймд иргэд минь Үндсэн хуулиа мэдэж, төр нь сахиж байх учиртай. Монгол Улсын Үндсэн хууль маань мэдэгтүн, сахигтун! гэсэн уриагаар төгсдөг билээ.

Р.Хишигжаргал