“Эрдэнэс Таван толгой” компанийн БЭТ, Сангийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Ганбаттай ярилцлаа.

-Засгийн газраас “Эрдэнэс Тавантолгой” компанид онцгой дэглэм тогтоож, БЭТ томилоод хагас жил боллоо. Энэ хугацаанд тус компанид ямар өөрчлөлт гарав, БЭТ томилогдоод юу хийв. Үр дүнг нь эхлээд сонирхуулахгүй юу?

-Засгийн газраас 2022 оны аравдугаар сарын 26-ны өдрөөс эхлэн “Эрдэнэс Тавантолгой” компанид тогтоосон онцгой дэглэм энэ сарын 26-нд дуусах ёстой байв. Өнгөрсөн зургаан сарын хугацаанд “Эрдэнэс Тавантолгой” компани 1.3 тэрбум долларын үнэлгээтэй 13 сая тн нүүрс борлуулсан. Үүнээс 800 орчим сая ам.долларыг улсын төсөвт оруулж ирсэн. Онцгой дэглэм тогтоох болсон гол зорилгын нэг бол Монгол Улсад орох валютын урсгалыг нэмэгдүүлэх юм. Нөгөө талдаа бид өр төлбөрийг бууруулж ажилласан. “Эрдэнэс Тавантолгой”-д онцгой дэглэм тогтоох үед нэлээд өр төлбөртэй байсныг бүгд мэднэ. 2022 онд гэхэд 603 сая ам.долларын орлогыг нүүрсээр төлөх нөхцөлтэй урьдчилаад авсан байсан юм билээ. Бид үүнээс бараг 300-гаад сая ам.долларыг нь төлж барагдууллаа. Одоо цаана нь 280-аад сая ам.долларын өр төлбөр үлдээд байна. Дээрээс нь урт хугацааны төлбөр болох 450 сая ам.долларын бонд бусад төлбөрийн өр бий. “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн гаргасан уг бондын төлбөрт энэ сарын долооны өдөр нийтдээ 236.5 тэрбум төгрөг, 39 сая ам.долларыг өөрийнхөө борлуулалтын орлогоосоо бүрэн төлж барагдуулсан байгаа. Ирэх наймдугаар сард дахиад хоёр дахь ээлжийн төлбөр болох 100 гаруй тэрбум төгрөгийг төлж барагдуулна. Нөгөө талдаа яг онцгой дэглэм тогтоох үед 123 тэрбум төгрөгийн туслан гүйцэтгэгч аж ахуйн нэгжүүд төлөх өр төлбөр байсан. Энэ нь 2021 оны есдүгээр сараас хойш хуримтлагдчихсан өр байсан. “Эрдэнэс Тавантолгой” компанид ажил гүйцэтгэчихээд мөнгөө авч чадахгүй байж. Тус компанид онцгой дэглэм тогтоосноор энэхүү 123 тэрбум төгрөгийн өрийг оны өмнөхөн бүрэн төлж барагдуулсан.

-Санхүүгийн хувьд ийм үр дүнтэй ажиллажээ. Тэгвэл экспорт хэрхэн нэмэгдэв?

-Энэ компани 13 жилийн түүхтэй. Хамгийн оргил үедээ буюу 2019 онд 15.5 сая тн нүүрс борлуулсан байдаг юм билээ. Бүтэн жилийн хугацаанд шүү дээ. Харин бид сүүлийн таван сарын хугацаанд 13 сая тн нүүрс борлуулсан амжилттай ажиллалаа. Эндээс 1.5 их наяд төгрөгийн татварыг төсөвт төвлөрүүлсэн байгаа. Тодруулбал, борлуулалтыг 4.1, тээврийг 3.9, экспортыг хоёр дахин, борлуулалтын орлогоо 3.9 дахин, олборлолтоо долоо дахин нэмэгдүүлж чадсан. Ер нь “Эрдэнэс Таван толгой” компани бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаад явахад сард 2-2.5 сая тн нүүрс борлуулах боломжтой гэдгийг нотолж харуулсан. Сая 2023 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс гуравдугаар сарыг дуустал нэгдүгээр улирлын дүнгээр 7.5 сая нүүрс борлуулсан. Энэ онд ТУЗ-аар батлуулсан төлөвлөгөөгөөр 23.9 сая тн нүүрс борлуулах ёстой. Үүнээс одоогийн байдлаар 7.5 сая тн-ыг нь борлууллаа.

Энэ эрчээрээ явах юм бол 2023 онд “Эрдэнэс Тавантолгой” компани 30 сая тн нүүрс борлуулах бүрэн бололцоотой.

-Биржээр нүүрсээ худалдаж чадаж байна уу?

-Засгийн газраас авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээний хүрээнд биржээр нүүрсээ арилжаалж эхэлсэн. Одоогийн байдлаар биржээр 416 мянган тн нүүрсийг долоон удаа амжилттай борлуулаад байна. Эндээс 20.9 сая ам.долларын орлогыг нэмэлтээр олсон. Өмнө сайн чанарын коксжсон нүүрсийг ам нөхцөлөөр 100-115 ам.доллараар борлуулдаг байсныг бид сая 180 гаруй ам.доллар хүргэж зарж чадлаа. Мөн бирж дээр анх удаагаа эрчим хүчний нүүрсээ туршилтаар 192 мянган тн-ыг зарлаа. Хуучин энэ төрлийн нүүрсийг маш бага хэмжээгээр л зардаг байсан. Ингэхдээ 2020 онд ам нөхцөлөөр 9-10 ам.долларын ханштай байв. Тэгвэл энэ удаа бид биржээр эрчим хүчний нүүрсээ 70 ам.доллараар зарсан.

-Айлын тал биржийн худалдааг хэр зэрэг сонирхож байна. Биржээр арилжаа хийхэд хүндрэл байна уу?

-“Эрдэнэс Тавантолгой” компани анх 2011 онд нүүрсээ экспортолж эхэлсэн байдаг. Өнгөрсөн хугацаанд худалдан авагч тал дандаа ам нөхцөлөөр, хямд үнээр авч ирсэн. Ийм байдлаар худалдаа хийгээд дасчихсан хүмүүсийн хувьд биржийн арилжааг гайхсан, тээнэгэлзсэн, хүлээсэн асуудал байна. Тэгсэн ч гэсэн сүүлийн үеийн арилжаануудад оролцогчдын тоо аажмаар нэмэгдэж байгаа. Нөгөө талдаа БНХАУ-ын томоохон компаниуд биржид орох сонирхлоо илэрхийлж байна. Мэдээж өнөөдрийг хүртэл биржийн арилжаа явахад амаргүй байсан л даа. Янз бүрийн бойкот, саад, эсэргүүцэл, амжилтгүй болгож зогсоох гэсэн гадна, дотны хүчин зүйлүүд бишгүй л тулгарсан. Гэхдээ тэр бүгдийг бид даваад л биржийн арилжааг он гарснаас хойш долоон удаа амжилттай хийсэн. Эндээс харахад худалдан авагчид биржийн худалдааг хүлээн зөвшөөрөөд явах хандлага байна. Ерөөсөө бүх арилжаа биржээр явж байж борлуулалт ил тод болно. Хэн гэдэг хүн ямар үнээр, хичнээн хэмжээний нүүрс авч байгаа нь тодорхой харагдана. Хамгийн гол нь өрсөлдөөн бий болно. Энэ бол биржийн зөв зарчим. Бид энэ онд нийт экспортлох нүүрснийхээ 30 хувийг биржээр арилжаалахыг зорьж байна. Цаашдаа 100 хувь биржээр арилжаалдаг болох зорилт тавин ажиллаж байгаа.

-Тээврийн асуудал нэлээд хэл ам дагуулдаг. БЭТ томилогдож очсоноос хойш тээвэрлэлт огцом нэмэгдсэн гэж мэдээлээд байгаа. Энэ тал дээр ямар шийдлүүд хэрэгжүүлэв?

-Нүүрсээ биржээр нээлттэй, ил тод, хил нөхцөлөөр зарж байгаатай холбогдуулан бид тээврээ Монголын компаниудаар гүйцэтгүүлж байгаа. Урьд нь худалдан авагч тал аман дээрээс ирээд өөрсдөө тээвэрлээд аваад явчихдаг байсан. Өнөөдөр бид хилийн цаана байдаг Ганцмод боомт руу хүргэж өгч байгаа. Ингэснээр монгол тээвэрчид маань ажилтай, орлоготой байх үндсийг тавьж байгаа юм. Том зургаараа төлөх татвар нь Монгол Улсад үлдэнэ. Өмнө худалдан авагч нар өөрсдөө тээврээ хийж байсан болохоор бүх ашиг орлого хилийн гадна үлддэг байсан шүү дээ. “Эрдэнэс Тавантолгой” компани экспортоо, орлогоо нэмэгдүүлээд бирж нөхцөлөөр нүүрсээ ил тод нээлттэй зарлаад явах хамгийн том хөшүүрэг нь тээвэр л дээ. Онцгой дэглэм тогтоохоос өмнө өдөрт 200-300 машин л хилээр гардаг байсан. Үүнийг бид нэмэгдүүлснээр одоо өдөрт дунджаар 800 гаруй, оргил үедээ 1100 гаруй машин нүүрс тээвэрлэж байгаа. Энэ ажлыг манай монголын компаниуд маш сайн гүйцэтгэж байна.

-Нүүрсээ сорчилж зарж ирсэнээс болж их хэмжээний овоолго үүссэн байдаг. Цаашид нүүрсээ сорчилж зарсаар л байх уу. Бусад нүүрсээ бас зарах ёстой юм биш үү?

-“Эрдэнэс Тавантолгой” компани өнөөдрийг хүртэл дандаа сайн чанарын нүүрсээ зарсаар ирсэн. Цаашдаа эрчим хүчний, сул коксжсон нүүрсээ ч бас их хэмжээгээр зарахын төлөө зорьж ажиллаж байна. Олборлосон бүх нүүрсээ бүрэн зарж, борлуулдаг болж байж ашигтай, орлоготой болно. Сайн чанарын нүүрсээ авахын тулд дээрээс нь ухаад бөөн зардал гаргадаг. Тэгэхээр бид овоолгоо бас заръя гэдэг байдлаар зохион багуулалтаа хийгээд явж байгаа.

-Иргэдийн 1072 хувьцааны ногдол ашгаар нүүрс баяжуулах, угаах үйлдвэр барья гэдэг саналыг тавьсан. Хэрэв ийм шийдвэрт хүрлээ гэхэд иргэдийн хувьцаа жилд хэдэн хувиар яаж өсөх юм бэ?

-Жилд 10 сая тн нүүрс угаах хүчин чадалтай үйлдвэрийн төслийг өнгөрсөн оны долдугаар сараас эхлэн хэрэгжүүлж байгаа. Гэрээгээр 2024 оны долдугаар сард ашиглалтад орно. Гэхдээ бид аль болох эрчимжүүлэхийг зорьж байна. Нүүрсээ угаагаад баяжуулаад зарах юм бол одоо зарж байгаа үнэ дээрээ 60-80 ам.доллар нэмж олно. “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн 18.4 хувийг Монгол Улсын 2.5 сая иргэн эзэмшиж байгаа. Компани мэдээж ашгтай ажиллах юм бол ногдол ашиг тараах асуудлаа шийдвэрлэх ёстой. Гэтэл нүүрсээ угаах, баяжуулах үйлдвэрийг ашглалтад оруулахын тулд бидэнд мөнгө хэрэгтэй. Илүү ашиг олж, илүү өгөөжөө нэмэгдүүлье гэвэл бид энэ эхлүүлсэн төслүүдээ дуусгамаар байна. Жишээлбэл, илүү их экспорт хийе гэвэл төмөр замын асуудал зайлшгүй босч ирж байгаа. Гашуунсухайт төмөр замын холболтын асуудлыг яаралтай дуусгах хэрэгтэй байна. Нэмээд цахилгаан станцын асуудал байна. Тэгэхээр эдгээр төслөө аль болох хурдан дуусгаж байж компанийн зардал багасч, үр ашиг нэмэгдэнэ. Бид өнгөрсөн онд 1.3 их наяд төгрөгийн ашигтай ажилласан. 2019 оныхоо ашгаас нэг удаа 2020 онд ногдол ашиг тараасан. Тэр үед нэг иргэнд 96 мянган төгрөгийн ногдол ашиг хүртээсэн байгаа. Одоо яг энэ зарчмаар ногдол ашиг тараавал нэг иргэнд 100-гаад мянган төгрөг л оногдоно.

Тэгэхээр иргэддээ ногдол ашиг тараах уу, төмөр замын холболт, угаах үйлдвэр зэргээ яаралтай ашиглалтад оруулах нь зөв үү гэдэг асуудал тулгарч байна. Ашиг орлогоо илүү ихээр нэмэгдүүлэх боломжууд байна. Тэгэхээр ногдол ашиг тараахаасаа урьдаар төслүүдээ дуусгах нь компанидаа болон улс орондоо хэрэгтэй.

-“Эрдэнэс Таван толгой” компанийн тодорхой хувийг Монголын ард түмэн эзэмшиж байгаа. Тэгэхээр иргэдийн саналыг авах ёстой биз дээ?

-Энэ асуудлаар удахгүй ТУЗ хуралдана. Санхүүгийн тайлан гараад эцэслэгдчихсэн байгаа. Аудит ороод дуусч байна. Нэгдсэн тайлангаа ТУЗ-д танилцуулна. ТУЗ хувьцаа эзэшигчдийнхээ хурлыг дөрөвдүгээр сарын 28-нд зарласан. Эндээс эцсийн шийдвэр гарна л даа. Компанийн 18.4 хувийг эзэмшиж байгаа Монгол Улсын иргэдтэйгээ ойлголцох нь чухал. Гэхдээ бид ашгаа нэмэгдүүлж ажиллахын төлөө л зорьж байна. Нэг ч гэсэн доллар илүү орж байвал Монгол Улсад тустай.

-Нүүрс угаах үйлдвэрт одоо хэдий хэмжээний хөрөнгө мөнгө хэрэгтэй байгаа юм бэ. Иргэд ногдол ашгаа авахгүй гэвэл нийт санхүүжилтийн хэдэн хувьд нь дөхөж очих юм бол?

-Нүүрс угаах үйлдвэр нийтдээ 955 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөгтэйгээр эхэлсэн байгаа. Үүнтэй холбогдуулаад ус хэрэгтэй. Усны төсөл амжилттай явж байна. Үүнд 41.5 сая ам.доллар зарцуулсан. Угаах үйлдвэртэй холбоотой нүүрсээ аль болох хямд өртгөөр тээвэрлэж хүргэхийн тулд конвейрийн систем нэвтрүүлнэ. Үүнд 190-ээд тэрбум төгрөг хэрэгтэй. Угаах үйлдвэр маань өнөөдрийн байдлаар 30 гаруй хувьтай явж байгаа. Дараа нь бид экспортоо улам нэмэхийн тулд төмөр замын холболт зайлшгүй хэрэгтэй. Энэ бүгдийгээ цогцоор нь шийдээд хөрөнгө оруулалтаа хийгээд дуусгахыг зорьж байна. Иймд ногдол ашиг тараах асуудал ТУЗ дээр яригдана. Иргэд жилд 100 мянган төгрөгийн ногдол ашиг авч байх уу цаашид хөрөнгө оруулалтаа хийгээд сая төгрөг авах уу гэдэг сонголт байна шүү дээ.

-Оффтэйк гэрээний хүрээнд хийгдсэн өр төлбөрийн асуудлуудыг яаж цэгцэлж байна вэ?

-Өнгөрсөн 2022 оны арваннэгдүгээр сарын 8-нд “Эрдэнэс Тавантолгой” компани дээр байсан бүх гэрээг вэйб сайт дээрээ нээлттэй болгосон. Онцгой дэглэм тогтоох үед 178 борлуулалтын гэрээ байсан. Үүнээс Тавантолгой, Гашуунсухайт төмөр замтай холбоотой 27 гэрээ, Богдхан төмөр зам дээр есөн гэрээ байсан. Нийт 178 гэрээнээс 133 нь ам нөхцөлтэй байв. Бид гуравдугаар сарын 31-ний байдлаар эдгээр гэрээний хугацааг нь дуусгавар болгоод 87 гэрээг хил нөхцөл рүү шилжүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, биржийн үнээр хэлцэл хийгээд нүүрсээ зараад эхэлсэн. Үүнтэй холбоотойгоор өнөөдрийн ханшаар 300 орчим сая ам.долларын нэмэлт орлого олох боломж бүрдчихсэн байна. ТТ-ГШ төсөлтэй холбоотой ам нөхцөлтэй байсан гэрээнүүдээс одоогийн байдлаар гэрээний хугацаа нь дуусгавар болсон гэрээг дуусгаад хугацаа нь дуусаагүй нэг л гэрээ үлдсэн нь Тавантолгой-Гашуунсухайтын төмөр зам дээр байгаа. Энэ гэрээ ирэх 2024 онд дуусна. Хэдийгээр хугацаа нь дуусч байгаа ч гэрээнийхээ хүрээнд төмөр замын төсөл цаашаа явах бүрэн боломжтой. Бид Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замыг зайлшгүй дуусгах ёстой. Цаашдаа холбож байж бид экспортоо нэмнэ. Тэгэхээр оффтейк гэрээнүүдийн хугацаа дуусгавар болсныг нь дуусгасан. Харин хугацаа нь болоогүй гэрээнүүдийг хил нөхцөл рүү, биржийн үнэ рүү өөрчилж явуулах байдлаар ажиллаж байгаа. Цаашид бид ам нөхцөлтэй болон шинээр гэрээ огт хийхгүй. Бүх нүүрсээ биржээр ил тод зарна. Энэ л хамгийн зөв.

-Нүүрсээ төмөр замаар зөөе гэтэл хоёр ч мухар төмөр зам барьчихсан. Энэ бол Монголыг хорлосон асуудал шүү дээ. Цааш нь яаж холбох юм бэ?

-Ер нь хүмүүс янз бүрээр шүүмжилдэг л дээ. Миний хувьд Тавантолгой, Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам хамгийн зөв зам. Мэдээж цаашаа холбогдох зам шүү дээ. Аль болох богино хугацаанд холбож байж бид нүүрсээ илүү үнэ хүргэж зарна. Төмөр замаар явж байж илүү хилийн гүн рүү орж, цаана байгаа гангийн үйлдвэрүүдэд нийлүүлэх зам нээгдэнэ. Тэгэхгүй бол машинаар зөөгөөд зөөгөөд хил, хилийн дөнгөж цаахна л хүргэж байна. Иймд төмөр замаа заавал явуулах ёстой. Хугацааны хувьд улстөрчид янз бүрээр гацаасан гэж ярьдаг л даа. Одоо Ханги Мандал, Ганцмод-Гашуунсухайтын төмөр замаа яаралтай холбож байж нүүрсээ үнэтэй борлуулж чадна.

-Ямар хугацаанд холбож дуусах юм бол?

-Техникийн нөхцөлөөр хоёр жил хүртэлх хугацаанд гэж байгаа ч аль болох нааш нь шахаж оруулахаар яригдаж байгаа. Энэ төмөр замыг “Эрдэнэс Тавантолгой”, “Энержи ресурс”, орон нутгийн Тавантолгой компани ашиглана. Гол масс нь “Эрдэнэс Тавантолгой”-д төвлөрнө. Тэгж байж бид нүүрсээ илүү их гаргаж, үнэ хүргэж зарна шүү дээ.

-“Эрдэнэс Таван толгой” компанид үүссэн нүүрсний хулгай 40 их наядаар хэмжигдсэн. Энэ тоог зарим эдийн засагчид хөөс гэх юм билээ. БЭТ томилогдож очсоноор тухайн компанийн борлуулалт эрс өссөн гэж байна. Тэгэхээр нүүрсний хулгайн асуудал бүрэн цэгцэрсэн гэж үзэж болох уу?

-Нүүрс тойрсон асуудлуудыг нээлттэй болгосон. Олборлолтоосоо эхлээд тээвэрлэх хүртэлх бүх процесс ил тод явагдаж байгаа. Уурхайн үйл ажиллагааг Улаанбаатарт байгаа бид 24 цаг тасралтгүй хянаж чадаж байна. Бүрэн камержуулсан болохоор тухайн тээвэр хийж байгаа компани цаг, минуттайгаа харагдаж байна. Ингэж бүх процесс нээлттэй болсноор нүүрс тойрсон асуудал цэгцрэх ёстой.

-АМНАТ-ын жишиг үнэ тогтоосноор аж ахуйн нэгжүүдэд нэлээд дарамт учруулж байгаа талаар бизнесийнхэн бухимддаг. “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьд АМНАТ-аар улсын төсөвт хэдэн төгрөг төвлөрүүлэх вэ?

-Мэдээж бизнес хийж байгаа хүмүүст АМНАТ асуудал болдог. Гэтэл АМНАТ-ын үндсэн зорилго нь ашигтай байна уу, ашиггүй байна уу гэдгээс үл хамаарна. Энэ бол Монголын баялаг. Байгалийн унаган төрхийг нь алдагдуулаад баялгийг нь ачаад гаргаж байгаагийнхаа хувьд АМНАТ заавал төлөх ёстой. Гол асуудал нь татварын хувь, хэмжээ өндөр, бага байна гэдэг дээр яригддаг. Мэдээж улс өндөр авахыг бодно. Хувийн хэвшлийнхэн бага төлөх гэнэ. Бодит байдал дээр очоод харах юм бол зүв зүгээс байсан уул асар том нүх болж үлддэг. Тийм болохоор АМНАТ зайлшгүй байгаа юм. “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьд борлуулалтаа нэмснээр 1.5 их наяд төгрөгийн татвар төлөх гэж байна.

М.Мөнхцэцэг

Эх сурвалж: Өдрийн сонин