БНХАУ-ын Тяньжин хотноо Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллаг (ШХАБ)-ын дээд хэмжээний уулзалт болсон. Энэхүү уулзалтад манай улс хэрхэн, яаж оролцсон талаар болон эндээс гарсан шийдвэрүүд цаашид манай улсад хэрхэн нөлөөлөх талаар судлаач Ч.Сумъяатай ярилцлаа.

-ШХАБ-ын дээд хэмжээний 25 дахь удаагийн уулзалт их сонирхолтой болж өнгөрчээ. Энэ талаар танаас тодруулж ярилцах гэсэн юм?

-Тяньжин хотноо саяхан болж өнгөрсөн ШХАБ-ын дээд хэмжээний уулзалт нь Монгол Улсын хувьд геополитикийн томоохон өөрчлөлтийг авчирсан гэхэд болно. Манай улс 20 жилийн турш ШХАБ-ын ажиглагч улсын статустай байсны эцэст энэхүү төвийг сахих үүргээсээ энэ удаад албан ёсоор түдгэлзсэн юм.

-Түдгэлзүүлсэн гэсэн үг үү. Яагаад, хэн ийм алхмыг хийчихэв ээ?

-Энэ алхам нь ШХАБ-ын түншийн бүтцэд хийсэн өөрчлөлтийн дараа хийгдсэн. Тяньжиний мэдэгдлээр ажиглагч улсууд болон “яриа хэлэлцээний түнш”-үүдийг нэгтгэж “ШХАБ-ын түнш” гэсэн шинэ ангилал бий болгосон. ШХАБ-ын 10 гишүүн орноос гаргасан энэхүү байгууллагын бүтцийн өөрчлөлтийн талаарх Тяньжиний огцом мэдэгдэл нь “Афганистан”-ы өнөөгийн нөхцөл байдлаас болж ганцаараа шахуу ажиглагчийн статустай үлдээд байсан Улаанбаатар шинэ статуст “зэрэглэл” буурч шилжихэд хүргэсэн юм. Иймээс “зэрэглэл” буурахаас эрс татгалзаж, үүнийхээ оронд Хятад, Оростой гурван талт хамтын ажиллагаанд илүү стратегийн ач холбогдол өгөхөө мэдэгдсэн.

-Энэхүү мэдэгдлийн эерэг, сөрөг талуудыг та яаж харж байна вэ?

-Энэ нь зөвхөн дипломат харилцааг өөрчлөх бус харин хоёр аварга том хөршийнхөө таталцлын хүчинд улам бүр автаж буйг илтгэж байна. Монгол Улс олон тулгуурт гадаад бодлого баримталж, их гүрнүүдийн хоорондын тэнцвэрийг хадгалж, хэт хамааралтай байдлаас зайлсхийж ирсэн. Гэтэл энэхүү өөрчлөлт нь манай улсын хувьд Хятад, Оросын эдийн засаг, эрчим хүч, аюулгүй байдлын сүлжээ Монгол Улсыг улам бүр чангалж, Евразийн дэг журам шинэчлэгдэж буйн шинж тэмдэг юм.

-Манай улс өнгөрсөн хугацаанд ШХАБ-ын ажиглагч байсан нь геополитикийн хувьд болгоомжилж байсантай нь холбоотой байх. Харин одоогийн гурван талын хамтын ажиллагаа манай улсыг хаана аваачих бол?

-Монгол Улсад 2004 онд олгосон ШХАБ-ын ажиглагчийн статус нь нэгэн цагт геополитикийн амьд үлдэх үндэс нь байлаа. Энэ нь Улаанбаатарыг тус байгууллагын эдийн засгийн яриа хэлэлцээ, соёлын санаачилгад (жишээлбэл, цөлжилттэй тэмцэх ажил гэх мэт) оролцох боломжийг олгосон ч аюулгүй байдал, дэд бүтцийн заавал биелүүлэх гэрээнд орохгүй байх боломжийг олгож байсан юм. Өнгөрсөн оныг хүртэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх зэрэг манай улсын үе үеийн удирдагчид парламентын чуулганд хэлсэн үгэндээ ажиглагчийн үүргийг “буфер” хэмээн тодорхойлж, Монгол Улсыг их гүрнүүдийн өрсөлдөөнд “оролцуулахгүй байх” боломжийг олгосон гэж онцолж байлаа. Харин энэ жил энэхүү болгоомжлол арилжээ. Монголын дипломат эх сурвалжийн мэдээлснээр, Хятад, Орос Улаанбаатарт “хамтын ажиллагаагаа сайжруулах”-ыг чимээгүй боловч тууштай шахалт үзүүлсэн байна. 2022 онд Украины дайнаас хойш Европын хийн эрэлт 40 хувиар буурсан, Оросын хувьд Монгол Улсын төвийг сахисан байдал нь дорно зүг рүү эрчим хүч экспортлох маршрутыг хамгаалах зорилгод нь саад болж байна гэж үзсэн. Бээжингийн хувьд ажиглагчийн статус нь Хятадын үйлдвэрлэлийн төвүүдийг Оросын баялаг нөөцийн сав газартай Монголын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан холбох “Бүс ба Зам” санаачилга /BRI/-ын гол төсөл болох Монгол, Орос, Хятад /CMR/-ын эдийн засгийн коридорын хөгжилд саад болж байна гэж үзжээ. Харин Монгол Улсын хариу үйлдэл нь уламжлалыг эрс зөрчсөн. Зарим эх сурвалжийн мэдэгдэлд ажиглагчийн статусаас гарахыг “өргөн хүрээний бүс нутгийн форумууд”-аас илүү Монгол, Орос, Хятад гурван талын хамтын ажиллагааны үр дүнд анхаарлаа хандуулах сонголт гэж үзэж байгаа. Хэдхэн хоногийн дараа Бээжинд болсон гурван талын дээд хэмжээний уулзалтад Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Монголын “Талын зам” үндэсний хөтөлбөрийг Хятадын “Бүс ба Зам” санаачилга, Оросын Евразийн Эдийн Засгийн Холбоо /EAEU/-той шууд уялдуулсан үг хэлсэн. Тэрбээр мөн “Тэрбум мод” байгаль орчны кампанит ажил, 2026 онд Улаанбаатарт НҮБ-ын Цөлжилттэй Тэмцэх Конвенци /COP17/-ийг зохион байгуулах зэрэг бүс нутгийн хамтын ажиллагаатай холбоотой дотоодын тэргүүлэх чиглэлүүдээ онцолсон.

-Харин ШХАБ-ын хариу үйлдэл нь сонирхолтой санагдаж байна?

-ШХАБ-ын хариу үйлдэл нь энэхүү өөрчлөлтийн ач холбогдлыг тодотгож байгаа юм. ОХУ-ын ерөнхийлөгч Владимир Путин Монгол Улсын “гүнзгийрүүлсэн хамтын ажиллагаа”-г тус байгууллагын Еврази дахь нөлөөлөл өсөн нэмэгдэж буйн шинж тэмдэг гэж магтсан бол БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин “бүс нутгийн энх тайвныг хамгаалахад” гүйцэтгэсэн үүргийг нь сайшааж байгаа. Энэ нь товчхондоо, Монгол Улсын ШХАБ-ын терроризмтай тэмцэх цэргийн сургуульд нэгдэж, гадаадын цэргийн баазаас зайлсхийх амлалтад өгсөн хариу юм. Гэвч Монгол Улсын хувьд энэхүү алхам нь төвийг сахих бодлого Хятад, Орос хоёр хамтын ажиллагааны нөлөөний бүс нутагт цаашид хэрэгжих боломжгүй болсныг хүлээн зөвшөөрсөн явдал боллоо гэж харж байна.

-Улс төрийн энэхүү дохио нь эдийн засагт ямар нөхцөл байдлыг үүсгэх бол. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын хувьд эдийн засгийн ямар хэлэлцээрүүд хийсэн бэ?

-Монгол Улсын хувьд ШХАБ-ын эргэлт нь “Сибирийн хүч 2” /Pow­er of Siberia 2, PoS2/ байгалийн хийн хоолойг Хятад, Оростой нэгтгэх эдийн засгийн механизм боллоо. Энэ сарын 2-нд гурван улс Бээжин хотод 3000 км урттай хийн хоолой барих хууль ёсны санамж бичигт гарын үсэг зурсан бөгөөд энэ хоолойгоор Оросын хийн 50 тэрбум шоо метр хийг Монголын төв хэсгээр дамжуулан Хятадад тээвэрлэнэ. Улаанбаатарын хувьд энэхүү төсөл нь хоёр талтай. КОВИД-19 цар тахлаас болон нүүрсний үнийн уналтаас сэргэж буй эдийн засагт амь тариа болно. Гэвч нөгөө талдаа хэдэн арван жилийн турш хараат байдалд оруулах гинж болох юм. Богино хугацааны ашиг тус нь бодитой. 30 жилийн хугацаанд PoS2-ын дамжуулалтын хураамж Монгол Улсад 10 гаруй тэрбум ам.долларын орлого оруулна. Мөн 10 мянган ажлын байр бий болгоно. Түүнчлэн энэ нь Монгол Улсыг хямд үнэтэй Оросын байгалийн хийгээр хангаж, цахилгаан эрчим хүчний 90 хувийн хамааралтай нүүрсний хэрэглээг бууруулж, уур амьсгалын зорилтод нь дэмжлэг үзүүлнэ. Хятадын хувьд PoS2 нь эрчим хүчний аюулгүй байдалд чухал ач холбогдолтой. Хятад-АНУ-ын хурцадмал байдал болон Ойрхи Дорнодоос шингэрүүлсэн хий авах боломжгүй байгаа үед энэ хоолой Хятадын 2035 он гэхэд байгалийн хийн хэрэгцээний 15 хувийг хангах юм. Оросын хувьд энэ нь Европт алдсан зах зээлээ нөхөх боломжтой. “Сибирийн хүч 1” (одоо жилд 44 тэрбум шоо метр хий тээвэрлэнэ) өргөжсөнтэй хамт PoS2 нь 2030 он гэхэд Хятадыг Оросын хийн хамгийн том экспортлох зах зээл болгоно.

-Хийн хоолой, энэ тэр нь эдийн засгийн өсөлт талаасаа сайхан сонсогдож байгаа ч тусгаар улсын бодлогод учрах хохирол нь бас өндөр юм биш үү?

-Тийм ээ, Монголын тусгаар бодлогод учирч болох зардал нь өндөр шүү. Оросын Газпром болон Хятадын CNPC компаниуд 40 тэрбум долларын төслийн 85 хувийг санхүүжүүлж, дийлэнх хяналтыг гартаа авна. Монгол Улс зөвхөн газар, ажиллах хүчээр оролцох бөгөөд өмчлөх хувь, үнэ тогтоох, засвар үйлчилгээнд оролцох эрхгүй юм. Энэ нь аль хэдийнэ тэнцвэргүй болсон эдийн засгийн харилцааг улам гүнзгийрүүлнэ. Хятад Монголын экспортын 65 хувийг (нүүрс, зэс) худалдан авдаг бол Орос улс Монголын шатахууны 90 хувь, цахилгаан эрчим хүчний 70 хувийг нийлүүлдэг шүү дээ. Зарим нь PoS2 нь олон тулгуурт дипломат бодлогыг “хоёр тулгуурт” бодит байдал болголоо хэмээсэн нь шүүмжлэл гэхээсээ илүү анхааруулга юм. Энэхүү тэнцвэргүй байдал нь ШХАБ-ын дээд хэмжээний уулзалтаас хэдэн долоо хоногийн өмнө Газпром Монголтой тусдаа хоолойгоор байгалийн хий дамжуулалтын гэрээ хийн эрх зүйн баримт бичиг байгуулж, Улаанбаатарыг өөр түнш хайх боломжгүй болгосноос харагдаж байгаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх энэ төслийг харилцан ашигтай хэмээн хамгаалж, Монгол Улс хоолойн өөрийн хэсэгт хяналтаа хадгалж, хураамжийг сэргээгдэх эрчим хүчийг санхүүжүүлэхэд ашиглах болно гэж мэдэгдсэн. Гэвч шинжээчид эргэлзэж байгаа. Хэрэв Газпром болон CNPC үнэ дээр маргалдвал Монгол дунд нь гацна. Бидэнд Б төлөвлөгөө байхгүй хэмээн зарим хүн хардаж байгаа.

-Монгол Улсаас нүүрс худалдан авагч нь Хятад дангаараа гэхэд хилсдэхгүй. Манай улсаас гаргаж буй экпортын гол бүтээгдэхүүн нь ч энэ. Үүн дээр ямар хэлэлцээр хийгдсэн бол?

-Гурван улс PoS2-ын гэрээнд гарын үсэг зурсан өдөр Хятад-Монгол-Оросын эдийн засгийн коридорын хөтөлбөрийг засварлаж 2031 он хүртэл сунгаж, гурван чиглэлийн хил дамнасан төмөр зам зэрэг 33 шинэ дэд бүтцийн төслийг нэмсэн. Шивээхүрэн-Цэхэ, Ханги-Мандал хоёр төмөр зам Монголын нүүрсний баялагтай Өмнөговь бүсийг Хятадын гангийн төвүүдтэй холбоно. Шинэчлэгдсэн Төв төмөр замын коридор нь Монгол Улсыг Оросын Транс-Сибирийн төмөр замтай холбоно. Мөн нүүрсний экспортыг Хятад руу шуурхай болгох Гашуунсухайт-Ганцмодны шугам удахгүй ашиглалтад орно. Эдгээр төслүүд нь нийлээд Монголын эрдэс баялгийн экспортын авто замын тээвэрлэлтийн хамаарлыг 50 хувиар бууруулах боловч түүний эдийн засгийг Хятадын үйлдвэрлэлийн салбар болон Оросын нөөцөд тулгуурласан өсөлттэй улам нягт холбох юм. Аюулгүй байдлын хамтын ажиллагаа ч мөн гүнзгийрч байна. Тяньжиний дээд хэмжээний уулзалтаар Монгол Улс ШХАБ-ын Аюулгүй байдлын асуудалтай тэмцэх цогц төвд хамтарч ажиллаж, 2026 онд терроризмтой тэмцэх хамтарсан сургуулилтад оролцохоо амласан. Монголын албаны хүмүүс үүнийг хэт даврах үзлийн эсрэг хариу үйлдэл гэж тайлбарлаж байгаа ч ШХАБ-ын аюул заналын тодорхойлолт нь Хятад, Оросын мөрийн хөтөлбөртэй нийцэж байна. Орос “гибрид аюул занал” (Өрнөдийн чиглэсэн хуурамч мэдээлэл г.м)-тай тэмцэхэд анхаардаг бол Бээжин Шинжаан дахь уйгар үндэстний “тусгаарлах үзэл”-тэй тэмцэхийг нэн тэргүүнд тавьдаг. Хятадтай 4710 км, Оростой 3485 км хиллэдэг Монгол Улсын хувьд ийм хамтын ажиллагаа нь зах зээлд нэвтрэх урьдчилсан нөхцөл болж байна. Энэхүү уялдаа холбоог хууль ёсны болгохын тулд Хятад, Орос хоёр дэлхийн II дайны 80 жилийн ойг (Хятадын Японы фашизмын эсрэг дайн, Оросын Эх орны дайн) ашигласан. Бэлгэдэл нь зориудынх ч гэмээр юм уу байсан. Энэ сарын 2-нд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх Хятадын Хэбэй мужийн Жанжякоу(Жанчхүү, Хаалган гэх хуучин нэртэй) хотын Жанбэй шяньд очиж, 1945 онд Хятадын хойд хэсгийг чөлөөлсөн цэргүүдийн дурсгалд зориулсан Монгол-Зөвлөлтийн дайчдад зориулсан дурсгалын цогцолборт хүндэтгэл үзүүлж цэцэг өргөлөө. Гурван улсад мэдээлэгдсэн уг ёслолыг Орос, Хятадын төрийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр улс орнуудын хоорондын “салшгүй холбоо”-ны хүндэтгэл гэж тайлбарласан. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх “Манай өвөг дээдэс фашизмын эсрэг мөр зэрэгцэн тэмцэж байсан, өнөөдөр бид тэдний өвийг хамгаалж байна” гэж хэлсэн. Энэ түүх нь Хятад-Оросын түншлэлийг “авторитар блок” гэсэн Өрнөдийн шүүмжлэлийг үгүйсгэж, Монгол Улс өөрийгөө хэн нэгний гар хөл бус харин “нийтлэг үнэт зүйлсийг хамгаалагч” гэж харах боломжийг олгож байгаа юм. Зөөлөн хүчний бодлого нь бэлгэдлээс өргөжиж байна. Хятад Монгол дахь Күнзийн институт холбоо бүхий сургалт, судалгааны төвийн тоогоо 2015 оноос эрс нэмэгдэж, энэ жил гэхэд 10 гаруй болгон нэмэгдүүлж, худалдаанд чиглэсэн хэлний сургалтад анхаарч байна. Орос PoS2-т чухал ач холбогдолтой инженер, эрчим хүчний чиглэлээр суралцах монгол оюутнуудад олгох тэтгэлгээ нэмэгдүүлжээ. Энэ жил 10 мянга гаруй монгол оюутан Хятад, Оросын их дээд сургуульд суралцаж байна. Харин АНУ, Европт 2000 гаруй оюутан суралцаж байна.

-Ингэхээр чинь нөгөө “гуравдагч хөрш”-ийн бодлого маань бүдгэрч байна даа?

-Энэхүү эргэлт нь Монголын олон арван жилийн турш Хятад, Оросыг АНУ, Европын холбоо, Японтой түншилж, тэнцвэржүүлж ирсэн “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогод эргэлзээ төрүүлж байгаа нь үнэн. АНУ-ын Төрийн департамент, АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн угентлаг /USAID/ болон Мянганы сорилтын сангууд Монголын цэвэр ус, эрчим хүчний эх үүсвэрийг хөгжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхээр олон удаагийн буцалтгүй зээл тусламж, хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн бөгөөд Европын холбоо Монголын эрчим хүчний дэд бүтцийг сайжруулахад 79.67 сая еврогийн санхүүжилт олгохоо амласан. Гэвч эдгээр нь PoS2 болон Монгол, Хятад, Оросын эдийн засгийн коридор зэрэгт амласан 40 гаруй тэрбум ам.долларын хажууд бага юм. Мөн 2022 оноос хойш компаниуд Украины дайн, Ойрхи Дорнод руу анхаарлаа шилжүүлснээр Өрнөдийн хөрөнгө оруулалт буурсан. Нөгөөтэйгүүр, Монголгүйгээр PoS2 болон төмөр замууд нь логистикийн хувьд боломжгүй. Эсвэл хэтэрхий өндөр өртөгтэй байгаа нь ч үнэний хувьтай. Хятад, Орос хоёр PoS2-той холбоотой Улаанбаатарын хүсэлтээр байгаль орчныг хамгаалах ажлыг санхүүжүүлж, Монголын хөдөөд сургууль барина. Ирэх онд зохион байгуулах COP17-оор Монгол Улсыг дэлхийн байгаль орчны манлайлагч гэдгээ харуулах боломжийг ч олгоно. Гэсэн хэдий ч Бээжингийн “кибер тусгаар тогтнол”-ын загварыг хүлээж авах, Москвагийн эсрэг Өрнөдийн хоригоос зайлсхийх зэрэг Хятад, Оростой нэгдэх шахалт нэмэгдэх болно. Нэгэн цагт хүч чадал байсан Монголын “олон тулгуурт” онцлог нь улам бүр яриа уриа, риторик шинжтэй болж байна.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд, таныг Евразийн геополитикийн нөхцөл байдлыг цөөн үгээр дүгнээч гэж хүсье. Ингэхэд судлаачид аливаа том хэлэлцээр, хурал, дээд хэмжээний уулзалтын дараа энэ мэтээр ярилцлага өгч, нийтлэл бичиж, хараат бусаар үгээ хэр хэлж чаддаг уу. Та юу гэж бодож байна вэ?

-Монгол Улс ШХАБ-ын ажиглагчийн статусаас гарч, гурван талын хамтын ажиллагааг өргөжүүлсэн нь зөвхөн бүс нутгийн түүх биш. Евразийн өргөн хүрээний өөрчлөлтийг илэрхийлж байна. АНУ Энэтхэг-Номхон далайн холбоонд анхаарлаа хандуулж, Европ эрчим хүчний шилжилтийг удирдаж байхад Хятад, Орос хоёр ШХАБ, ЕАЭХ, мөн PoS2 зэрэг төслүүдэд төвлөрсөн параллель дэг журмыг бий болгож байна. Монгол Улс зэрэг жижиг орнуудын хувьд сонголт нь “эвсэлд нэгдэх үү, эсвэл төвийг сахих уу” байхаа больж, “хамтран ажиллах уу, эсвэл гадуурхагдах уу” болжээ. Богино хугацаанд Монгол Улс байгалийн хий дамжуулалтын хураамж, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт, ШХАБ-ын орнуудын зах зээлд нэвтрэх боломж, тогтвортой байдлыг олж авна. Урт хугацаанд гадаад бодлогыг нь тодорхойлж байсан бие даасан байдлаа алдах эрсдэлтэй. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх ч Тяньжинд “Монголын ирээдүй манай хөршүүдийн тогтвортой байдал, хөгжил цэцэглэлттэй холбоотой” гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Асуудал нь энэ холбоо амь тариа болох уу, эсвэл хязгаарлалт болох уу гэдэгт оршино. Өрнөдийн хувьд Монголын “эргэлт” нь анхааруулга юм. Евразид хүйтэн дайны дараахь нэг туйлт байдал дууссан. Жижиг улсууд үзэл суртлаар бус харин бодит ашгаар түншээ сонгох болсон. Хятад, Оросын хувьд энэ нь “тусгаар тогтнол, дотоод хэрэгт үл оролцох, прагматик хамтын ажиллагаа”-д суурилсан Евразийн дэг журмын тухай тэдний үзэл баримтлалыг баталж байна. Монголын хувьд бие даасан байдал, хараат байдлын хоорондох нарийн шугам хэзээ ч ийм аюултай байгаагүй. PoS2-ын бүтээн байгуулалтын ажил эхэлж, хил дамнасан төмөр замууд өргөжихийн хэрээр түүний хувь тавилан Улаанбаатарт бус харин Бээжин, Москвад улам бүр тодорхойлогдож байна. Миний хувьд энэ бүхий л нөхцөл байдал, цаг үеийн асуудлуудыг байнга судлан сонирхсон хүнд ярилцлага өгөхөөс гадна нийтлэл, өгүүлэл бичиж, гадаад, дотоодын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд нийтлүүлсээр ирсэн. Харин нийтлэх, үгүй нь үргэлж тэдний сонголт байдаг шүү.

Г.ГАНЧИМЭГ

Эх сурвалж: Өдрийн сонин